Қазақстандағы жер сілкінісі: Қауіпсіздік шаралары және алдын алу

Nov 2, 2025 by miodeya.com 20 views

Қазақстандағы жер сілкінісі: Түсінік, қауіпсіздік және алдын алу

Қазақстан – сейсмикалық белсенділік жоғары аймақтардың бірінде орналасқандықтан, жер сілкінісі – еліміз үшін ерекше маңызды тақырып. Жер астындағы тектоникалық плиталардың қозғалысынан туындайтын бұл табиғи құбылыс, кейде күрделі зардаптарға әкелуі мүмкін. Бұл мақалада біз Қазақстандағы жер сілкіністерінің себептерін, олардың қауіптілігін, сондай-ақ, әрбір азаматтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қабылдануы тиіс шараларды тереңірек қарастырамыз. Жер сілкінісі – бұл тек табиғаттың жабайы күші ғана емес, сонымен қатар, оған дайын болу – әрбір отбасының, әрбір қаланың жауапкершілігі. Біздің мақсатымыз – осы табиғи құбылысқа саналы түрде қарауға, оның алдын алу және салдарын азайту үшін тиісті білім мен дағдыларды тарату.

Қазақстандағы жер сілкінісінің себептері мен сейсмикалық белсенділік

Қазақстанның географиялық орналасуы оны жер сілкінісі сезілетін аймаққа айналдырады. Еліміздің территориясының басым бөлігі, әсіресе оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтары, Тынық мұхиты сейсмикалық белдеуінің солтүстік бөлігімен шектеседі. Бұл белдеуде тектоникалық плиталардың өзара әрекеті өте белсенді. Үлкен Еуразия плитасы мен Индостан плитасының соқтығысынан пайда болатын күштер, жер қыртысындағы жарылымдар арқылы энергияның босап шығуына әкеледі. Бұл энергияның босап шығуы – жер сілкінісі ретінде сезіледі. Алматы қаласы және оның маңайы, атап айтқанда, Іле Алатауы, Тянь-Шань тау жүйесінің бір бөлігі ретінде, жоғары сейсмикалық белсенділікке ие. Бұл аймақтағы жарылымдардың жиынтығы, әр түрлі тереңдіктегі және қуаттылықтағы жер сілкіністерін тудырады. Тарихқа көз жүгірсек, 1887, 1911, 1921, 1938, 2012 жылдары Алматы маңында болған күшті жер сілкіністері, бұл аймақтың осалдығын айқын көрсетеді. Қазақстанның басқа да аймақтары, мысалы, Шығыс Қазақстан, Жетісу және Оңтүстік Қазақстан облыстары да сейсмикалық қауіптілік деңгейі жоғары екенін ескеру қажет. Жер сілкінісінің қуаттылығын анықтайтын факторларға жарылымның тереңдігі, ұзындығы, ығысу ауқымы және жер қыртысының сипаттамалары жатады. Сейсмологтардың зерттеулері бойынша, Қазақстан территориясында жыл сайын мыңдаған, тіпті он мыңдаған шағын және орташа жер сілкіністері тіркеледі, бірақ олардың көпшілігі сезілмейді немесе өте әлсіз болады. Дегенмен, күшті жер сілкіністерінің мүмкіндігін ешқашан естен шығармаған жөн. Ғылым мен техниканың дамуы жер сілкіністерін дәл болжауға әлі де болса толық мүмкіндік бермейді, бірақ олардың ықтимал ошақтары мен жиілігі туралы ғылыми деректер бар. Осы деректерге сүйене отырып, сейсмикалық қауіптілігі жоғары аймақтардағы құрылыс нормалары қатаңдатылып, халық арасында жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік туралы ақпараттық-түсіндіру жұмыстары жүргізіледі. Бұл бағыттағы жұмыстардың мақсаты – халықтың сейсмикалық қауіпсіздігін арттыру және табиғи апаттардың зардаптарын азайту.

Тарихтан сабақ: Қазақстанда болған ірі жер сілкіністері

Қазақстан тарихында жер сілкінісі салдарынан болған елеулі оқиғалар аз емес. Бұл тарихи оқиғалар, біріншіден, табиғаттың күшін еске салып, екіншіден, қауіпсіздік шараларының маңыздылығын айқындап береді. Мысалы, 1887 жылғы Верный (Алматы) жер сілкінісі, қаланың көп бөлігін қиратып, мыңдаған адамның өмірін қиды. Бұл жер сілкінісі, қала құрылысының сейсмикалық жағдайға сай еместігін көрсетті. Содан кейін, 1911 жылғы Чин-Турген жер сілкінісі, 1911 жылғы 3 шілдеде сағат 4:25-те болған бұл жер сілкінісі, Алматыны қатты зақымдады. Оның магнитудасы 7,7-ге жетті. Бұл жер сілкінісі салдарынан 450-ге жуық адам қаза тапты, көптеген ғимараттар қирады. Бұл зілзала, сейсмикалық белсенді аймақта орналасқан қалалардың құрылыс нормаларына аса назар аудару керектігін айқын дәлелдеді. 1921 жылғы жер сілкінісі де Алматыны айналып өтпеді. Бұл жер сілкіністері тізбегі, осы аймақтың жоғары сейсмикалық қауіптілігін растады. 2012 жылы Қазақстан мен Қырғызстан шекарасында болған 6,0 магнитудалы жер сілкінісі, Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, соның ішінде Алматыда да сезілді. Бұл сілкіністер, адамдарды табиғаттың күшті әсеріне дайын болуға шақырады. Бұл тарихи оқиғалар – жай ғана статистика емес, олар – бізге алдағы уақытта осындай жағдайларға тап болмас үшін үлкен сабақ. Жер сілкінісі кезіндегі зардаптарды азайту үшін, ең алдымен, халықты дұрыс ақпараттандыру, сейсмикалық тұрақты ғимараттар салу және төтенше жағдайларға дайындық жүргізу қажет. Тарихи жер сілкіністерінің әсерінен алынған сабақтар, бүгінгі сейсмикалық қауіпсіздік шараларының негізін құрайды. Әрбір жер сілкінісі, бізді табиғат алдындағы жауапкершілігімізді еске салады.

Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік шаралары: Өзіңізді және жақындарыңызды қалай қорғауға болады?

Жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік – бұл тек мамандардың ғана емес, әрбір азаматтың басты міндеті. Төтенше жағдайлар министрлігі мен сейсмолог мамандар берген кеңестерді мұқият тыңдап, орындау – өміріңізді сақтап қалудың ең тиімді жолы. Егер сіз ғимаратта болсаңыз, ең алдымен “ішке түсіп, жабынды” (drop, cover, hold on) ережесін ұстануыңыз қажет. Бұл дегеніміз – жер сілкінісі басталғанда, дереу жерге жатып, ең жақын тұрған мықты үстелдің астына кіріп, оны екі қолыңызбен ұстап, сілкініс басылғанша сол қалпыңызда қалуыңыз керек. Үстелдің асты – ең қауіпсіз орын, себебі ол құлап жатқан заттардан қорғайды. Егер үстел болмаса, терезелерден, есіктерден, сыртқы қабырғалардан және биік, ауыр заттардан аулақ тұрыңыз. Ешқашан лифтіні қолданбаңыз, себебі жер сілкінісі кезінде лифт шахтасында қалып қою қаупі өте жоғары. Егер сіз сыртта болсаңыз, ғимараттардан, электр бағаналарынан, ағаштардан және басқа да құлайтын заттардан алыс, ашық жерде тұрыңыз. Автокөлікте отырсаңыз, апаттық жолдардан аулақ, ашық жерге тоқтап, сілкініс басылғанша күтіңіз. Автокөліктің ішінде қалу – қауіпті, себебі оның үстіне заттар құлауы мүмкін. Жер сілкінісі аяқталғаннан кейін, егер сіз ғимаратта болсаңыз, ешқандай асығыспен ғимараттан шығуға тырыспаңыз. Есік жақтауларын тексеріп, шығу қауіпсіз екеніне көз жеткізген соң ғана, абайлап шығыңыз. Газ, су, электр желілерін тексеріп, зақымдалған болса, дереу өшіріңіз. Бірінші көмек көрсетуге дайын болыңыз, егер сіздің немесе басқалардың жарақат алғаны байқалса. Төтенше жағдайлар қызметтеріне хабарлаңыз, егер байланыс мүмкін болса. Алдын ала дайындық – ең маңыздысы. Әрбір отбасы “төтенше жағдайлар қоржынын” (emergency kit) дайындауы тиіс. Бұл қоржынға су, азық-түлік (ұзақ сақталатын), аптечка, фонарь, батарейкалар, радиоприемник, жеке гигиена заттары, дәрі-дәрмектер, маңызды құжаттардың көшірмелері кіруі қажет. Сол сияқты, отбасылық төтенше жағдайлар жоспарын жасаңыз, онда әрбір мүшенің міндеттері, қарым-қатынас нұсқаулары және кездесу орындары көрсетілуі тиіс. Жер сілкінісі симуляцияларына қатысу, балаларға және ересектерге дағдыларды жаттықтыруға көмектеседі. Есте ұстаңыз, дайындық – сенімділік пен қауіпсіздіктің кепілі. Әрбір адамның өмірі баға жетпес, сондықтан бұл кеңестерді назардан тыс қалдырмаңыз.

Төтенше жағдайлар қоржыны: Не қажет және қалай дайындау керек?

Кез келген төтенше жағдай, оның ішінде жер сілкінісі кезінде, сіздің дайындығыңыз – аман қалудың кілті. Осы дайындықтың маңызды бөлігі – “төтенше жағдайлар қоржыны” (emergency kit) немесе “аман қалу жинағы”. Бұл қоржынды алдын ала дайындап, жақын жерде, оңай қол жетімді жерде сақтау қажет. Қоржынның ең басты мақсаты – жер сілкінісінен кейін бірнеше күн бойы (әдетте 3-5 күн) сізді және сіздің отбасыңызды қажетті заттармен қамтамасыз ету. Әрбір қоржында міндетті түрде болуы тиіс заттар: Су. Адамға күніне кем дегенде 4 литр су қажет, сондықтан жеткілікті мөлшерде (әр адамға 1 галлоннан кем емес) ауыз суды қамтамасыз етіңіз. Азық-түлік. Консервіленген тағамдар, құрғақ жемістер, энергетикалық батончиктер, жаңғақтар сияқты ұзақ сақталатын, дайындауды қажет етпейтін азық-түліктерді таңдаңыз. Консерві ашқышын ұмытпаңыз. Алғашқы медициналық көмек жинағы (аптечка). Бұл жинақта жарақаттарды таңуға арналған бинттер, антисептиктер, дәке, жабыстырғыш лента, ауырсынуды басатын дәрілер, сондай-ақ, сіздің отбасы мүшелерінің жеке дәрі-дәрмектері болуы тиіс. Жарық көздері. Қуатты фонарь (батальондармен) және қосымша батарейкалар. Шамдалды және сіріңкелерді де ұмытпаңыз. Радиоприемник. Батарейкамен жұмыс істейтін портативті радиоприемник – бұл жаңалықтар мен ресми ақпаратты алудың ең маңызды құралы, әсіресе байланыс жүйелері істен шыққанда. Жеке гигиена заттары. Қол жуатын сұйықтық, тіс пастасы және щетка, сабын, дымқыл майлықтар. Ақша. Қолма-қол ақша, себебі банк жүйелері де істен шығуы мүмкін. Маңызды құжаттар. Паспорт, жеке куәлік, медициналық сақтандыру полисі, неке куәлігі сияқты маңызды құжаттардың көшірмелерін су өтпейтін қапшыққа салып сақтаңыз. Құралдар. Көп мақсатты пышақ, арқан, скотч. Жылы киім және көрпе. Жер сілкінісінен кейін температура төмендеуі мүмкін, сондықтан жылы киім және ұйықтауға арналған көрпелер қажет. Байланыс құралдары. Ұялы телефонды зарядтау үшін қуат банкі. Үй жануарларына арналған азық-түлік және су (егер бар болса). Жер сілкінісі кезінде ең бастысы – сабыр сақтау және дайын болу. Бұл қоржынды кем дегенде жылына бір рет тексеріп, мерзімі өткен заттарды ауыстырып отыру қажет. Әрбір отбасы, өз қажеттіліктеріне қарай, бұл тізімді толықтыра алады. Дайындық – сіздің сенімділігіңізді арттырады және жер сілкінісі сияқты төтенше жағдайларда аман қалу мүмкіндігіңізді едәуір жоғарылатады.

Алдын алу шаралары және құрылыс нормалары

Жер сілкінісі – бұл табиғаттың күрделі құбылысы, оның алдын алу толық мүмкін емес, бірақ оның зардаптарын азайтуға болады. Бұл үшін ең маңызды шаралардың бірі – сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін құрылыс нормаларын қатаң сақтау. Қазақстанның сейсмикалық белсенді аймақтарында, әсіресе Алматы және оның маңайында, жаңа ғимараттарды жобалау және салу кезінде халықаралық стандарттарға сәйкес келетін сейсмикалық есептеулер жүргізілуі міндетті. Бұл есептеулер, ғимараттың жер сілкінісіне төтеп бере алатындығын анықтайды. Құрылыс материалдарының сапасы, іргетастың тереңдігі, конструкциялардың мықтылығы, ғимараттың жалпы тұрақтылығы – мұның бәрі жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздікті қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады. Мысалы, арматураланған бетоннан жасалған, терең іргетасқа салынған және арнайы сейсмикалық демпферлермен жабдықталған ғимараттар, жоғары сейсмикалық белсенділікке төзімдірек болады. Ескі ғимараттар, әсіресе, сейсмикалық нормалар ескерілмей салынғандары, жер сілкінісі кезінде жоғары қауіптілікке ие. Сондықтан, олардың сейсмикалық төзімділігін арттыру үшін арнайы күшейту жұмыстары жүргізілуі тиіс. Бұл жұмыстардың мақсаты – ғимараттың беріктігін арттыру және құлау қаупін азайту. Сонымен қатар, халық арасында жер сілкінісі туралы ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүйелі түрде жүргізу өте маңызды. Мектептерде, университеттерде, жұмыс орындарында арнайы дәрістер, семинарлар, жаттығулар ұйымдастырылуы тиіс. Төтенше жағдайлар министрлігінің мамандары халыққа жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік шаралары, алғашқы көмек көрсету, төтенше жағдайлар қоржынын дайындау туралы толық ақпарат беруі қажет. Құтқарушылар мен медициналық қызметкерлердің дайындығы да өте маңызды. Олардың жылдам әрекет етуі, зардап шеккендерге уақтылы көмек көрсетуі, апат салдарын азайтуда шешуші рөл атқарады. Жер сілкінісі – бұл табиғаттың сынағы, бірақ дұрыс дайындық және саналы қадамдар арқылы біз бұл сынақтың зардаптарын едәуір азайта аламыз. Қауіпсіздік – әркімнің өз қолында, және бұл үшін алдын алу шараларына жауапкершілікпен қарау қажет.

Қорытынды: Дайындық – сенімділік кепілі

Қазақстандағы жер сілкінісі – бұл біздің табиғи ортамыздың бір бөлігі, сондықтан оған дайын болу – біздің міндетіміз. Бұл мақалада біз жер сілкінісінің себептері мен салдары, қауіпсіздік шаралары және алдын алу жолдары туралы кеңінен айттық. Есте ұстаңыз, дайындық – бұл тек материалдық заттарды жинау ғана емес, ол – білім, дағды және сабырлылық. Әрбір отбасының “төтенше жағдайлар қоржыны” болуы, үйдің сейсмикалық қауіпсіздік талаптарына сай болуы, және ең бастысы – әрбір адамның жер сілкінісі кезінде не істеу керектігін білуі – бұл біздің болашағымызды қамтамасыз етеді. Төтенше жағдайлар министрлігінің берген кеңестерін мұқият оқып, жаттығуларға қатысып, біліміңізді толықтырып отырыңыз. Жер сілкінісі – бұл табиғаттың күшті әрекеті, бірақ біздің саналы дайындығымыз оның зардаптарын азайтуға көмектеседі. Біздің мақсатымыз – сіздерді ақпараттандыру және қауіпсіздікті арттыру. Естеріңізге саламыз, жер сілкінісі кезіндегі қауіпсіздік – бұл әркімнің өз қолында.