Жер сілкінісі: Себептері, Салдары және Алдын Алу Шаралары

Nov 2, 2025 by miodeya.com 92 views

Жер сілкінісі: Себептері, Салдары және Алдын Алу Шаралары

Жер сілкінісі дегеніміз не? Негізгі Түсініктер мен Механизмдер

Жер сілкінісі – бұл жер қабығының кенеттен қозғалуы мен тербелуі, ол миллиондаған жылдар бойы жиналған тектоникалық кернеулердің тез босап кетуінен туындайды. Жер сілкінісі — жер бетінің қозғалысы және жер астындағы тау жыныстарының ығысуы нәтижесінде пайда болатын табиғи құбылыс. Бұл құбылыс планетамыздың ішкі энергиясының сыртқа шығу формасы болып табылады. Жер сілкінісінің негізгі себебі – жер қабығындағы литосфералық плиталардың үнемі қозғалыста болуы. Осы плиталар бір-бірімен соқтығысып, ығысып немесе бірінің астына бірі кіріп жатқанда, олардың арасында үлкен кернеулер жиналады. Бұл кернеулер белгілі бір шекті мәнге жеткенде, тау жыныстары жарылып, жиналған энергия толқын түрінде жер бетіне таралады. Осы толқындарды сейсмикалық толқындар деп атайды. Жер сілкінісінің эпицентрі – жер бетіндегі ең қатты тербеліс болатын нүкте, ал гипоцентрі – жер астындағы энергия шыққан ошақ. Жер сілкінісінің қарқындылығын Рихтер шкаласы немесе Меркалли шкаласы арқылы өлшейді. Рихтер шкаласы жер сілкінісінің магнитудасын, яғни босаған энергия мөлшерін көрсетеді, ал Меркалли шкаласы оның жер бетіндегі әсерін, яғни қирау деңгейін бағалайды. Осылайша, магнитуда неғұрлым жоғары болса, соғұрлым көп энергия бөлініп, қирау қаупі арта түседі. Жер сілкіністерінің көпшілігі тектоникалық сипатта болады, бірақ олар жанартау атқылауы, опырылу немесе тіпті адам әрекеті (мысалы, үлкен су қоймаларын құру, жер астындағы жарылыстар) нәтижесінде де туындауы мүмкін.

Жер сілкінісі кезінде сейсмикалық толқындар таралады, олар негізінен екі түрге бөлінеді: көлемдік (P- және S-толқындар) және беттік (Рэйли және Лява толқындары). P-толқындар (біріншілік) – ең жылдам таралатын толқындар, олар сығылу және созылу арқылы қозғалады, ал S-толқындар (екіншілік) – баяурақ және көлденең қозғалады. Беттік толқындар жер бетімен таралып, ең үлкен қирауларға себеп болады. Осы толқындардың әртүрлі жылдамдықпен таралуы сейсмологтарға жер сілкінісінің ошағын анықтауға мүмкіндік береді. Кейбір жер сілкіністері теңіз астында пайда болып, цунами сияқты қауіпті құбылыстарға әкелуі мүмкін. Цунами – теңіз түбіндегі күшті тербелістерден туындаған өте ұзын толқындар, олар ашық теңізде аса байқалмай, жағалауға жақындағанда биіктігі ондаған метрге жетуі мүмкін. Бұл толқындар жағалаудағы елді мекендерге үлкен зиян келтіріп, адам шығынына әкеледі. Жер сілкінісінің бұл күрделі механизмін түсіну апатты азайту және адамдарды қорғау үшін өте маңызды. Жер сілкінісінің қалай туындап, қалай таралатынын білу оның салдарын болжауға және тиісті қауіпсіздік шараларын қолдануға көмектеседі. Қазақстан, әсіресе оның оңтүстік-шығыс бөлігі, сейсмикалық белсенді аймақта орналасқандықтан, бұл мәселе біз үшін өте өзекті.

Жер сілкінісінің Себептері: Неге Жер Қозғалады?

Жер сілкінісінің негізгі себебі – жер қабығындағы тектоникалық плиталардың үздіксіз қозғалысы. Жер шарының сыртқы қабаты, литосфера, бірнеше үлкен және кіші плиталардан тұрады, олар мантияның балқыған қабатында баяу қозғалады. Бұл плиталар бір-бірімен соқтығысуы, бір-бірінен алшақтауы немесе бір-біріне қатысты сырғуы мүмкін. Плиталардың қозғалысы кезінде олардың арасындағы жарықтар мен ақаулар аймақтарында үлкен кернеулер пайда болады. Жылдар бойы жиналған бұл кернеулер тау жыныстарының беріктік шегінен асқан кезде, тастар кенеттен жарылып, жылжып кетеді. Осы сәтте жиналған энергия сейсмикалық толқындар түрінде босап, жер сілкінісі басталады. Кернеудің жиналып, босап кету процесі “серпімді қайтару” теориясымен түсіндіріледі. Бұл теорияға сәйкес, тау жыныстары кернеу әсерінен деформацияланады, бірақ белгілі бір уақыттан кейін, кернеу шекті мәнге жеткенде, олар жарылып, бастапқы қалпына оралуға тырысады, бұл кезде энергия бөлінеді.

Ақаулар мен кернеулердің жиналуы – жер сілкінісінің тікелей себебі. Жер қабығындағы бұл жарықтар мен ақаулар – тектоникалық плиталардың шекараларында немесе плиталардың ішіндегі әлсіз аймақтарда орналасқан. Осы ақаулар бойымен плиталардың бөліктері бір-біріне қатысты жылжиды. Мысалы, трансформалық ақауларда плиталар бір-біріне қатысты көлденең бағытта жылжиды, ал дивергенттік ақауларда плиталар бір-бірінен алыстайды, ал конвергенттік ақауларда бірінің астына бірі кіреді. Әрбір қозғалыс кезінде жер сілкінісі туындайды. Жер сілкіністерінің қарқындылығы мен жиілігі ақаулардың түріне, олардың ұзындығына және плиталардың қозғалыс жылдамдығына байланысты болады.

Адам әрекетінен туындаған жер сілкіністері – индукцияланған жер сілкіністері деп аталады. Бұл сирек кездесетін жағдайлар, бірақ олардың әсері айтарлықтай болуы мүмкін. Мысалы, үлкен су қоймаларын құру жер қабығына үлкен қысым түсіріп, бұрыннан бар ақауларды белсендіруі мүмкін. Тау-кен жұмыстары, әсіресе жер астынан тау жыныстарын көп мөлшерде шығару, жер қабығының тепе-теңдігін бұзып, кішігірім жер сілкіністерін тудыруы мүмкін. Мұнай мен газды жер астынан айдау немесе қазып алу да жер сілкіністерін тудыруы мүмкін, өйткені бұл жер астындағы қысымды өзгертеді. Сондай-ақ, жер астына сұйық қалдықтарды айдау да сейсмикалық белсенділікті арттыруға әкелуі мүмкін. Бұл жағдайлар тектоникалық жер сілкіністері сияқты күшті болмаса да, олар жергілікті халық үшін қауіп төндіруі мүмкін. Бұл факторларды ескеру өте маңызды, әсіресе сейсмикалық қауіпті аймақтарда ірі инженерлік жобаларды жүзеге асырғанда. Жер сілкінісінің бұл күрделі себептерін түсіну оның алдын алу және оған дайындалу үшін негіз болады. Тектоникалық процестерді бақылау және адам әрекетінің жер қабығына әсерін бағалау арқылы біз болашақ апаттардың қаупін азайта аламыз.

Жер сілкінісінің Салдары: Табиғи Апаттың Зардаптары

Жер сілкінісі – адамзат тарихындағы ең жойқын табиғи апаттардың бірі. Оның салдары катастрофалық сипатта болып, адам өміріне, инфрақұрылымға және қоршаған ортаға үлкен зиян келтіреді. Ең бірінші және ең айқын салдары – ғимараттардың қирауы және инфрақұрылымның бұзылуы. Күшті жер сілкіністері кезінде үйлер, көпірлер, жолдар, электр желілері және басқа да маңызды құрылыстар толығымен қирап қалуы мүмкін. Бұл тек экономикалық шығындарға әкеліп қана қоймай, сонымен қатар құтқару жұмыстарын қиындатып, зардап шеккендерге көмек көрсетуді кешіктіреді. Қираған ғимараттардың астында қалған адамдарды құтқару өте қиынға соғады, ал электр желілерінің бұзылуы өрт қаупін арттырады және байланысты қиындатады. Инфрақұрылымның бұзылуы ұзақ мерзімді экономикалық дамуға кері әсерін тигізеді. Су, газ және кәріз жүйелерінің зақымдануы санитарлық мәселелерді тудырып, аурулардың таралуына әкелуі мүмкін.

Адам шығыны және жарақат алу – кез келген жер сілкінісінің ең қайғылы салдары. Мыңдаған адамдар өмірінен айырылып, миллиондаған адамдар жарақат алуы мүмкін. Зардап шеккендердің көпшілігі құлаған ғимараттардың астында қалып, жарақат алады. Құтқарушылардың уақытылы жетуі мен медициналық көмек көрсету мүмкіндіктері жиі шектеулі болады, бұл өлім-жітім санын арттырады. Психологиялық зардаптар да өте ауыр болады; аман қалғандар посттравматикалық стресс синдромынан (ПТСР) зардап шегуі мүмкін, бұл олардың өмір сүру сапасына ұзақ мерзімді әсер етеді. Балалар мен қарттар сияқты осал топтар ерекше қауіпке ұшырайды.

Экономикалық және әлеуметтік зардаптар жер сілкінісінен кейін де ұзақ уақыт бойы сезіледі. Қираған қалаларды қалпына келтіруге миллиардтаған доллар қажет болады. Бұл шығындар мемлекеттік бюджетке ауыр салмақ түсіреді. Кәсіпорындардың жұмысы тоқтап, жұмыс орындары қысқарады, бұл жұмыссыздықтың артуына және экономикалық тоқырауға әкеледі. Әлеуметтік тұрғыдан, көптеген адамдар баспанасынан айырылып, босқындарға айналады. Бұл жағдай қоғамдағы тұрақсыздықты тудырып, қылмыстың өсуіне және әлеуметтік шиеленістерге себеп болуы мүмкін. Білім беру және денсаулық сақтау жүйелері де зардап шегеді, бұл ұзақ мерзімді әлеуметтік проблемаларды тудырады.

Экологиялық әсерлер де елеусіз емес. Жер сілкіністері жер көшкіндерін, селді, топырақтың сұйылуын және цунамиді тудыруы мүмкін. Жер көшкіндері ауыл шаруашылығы жерлерін, ормандарды және елді мекендерді жойып жібереді. Химиялық зауыттардағы немесе мұнай қоймаларындағы зақымданулар қоршаған ортаға улы заттардың таралуына әкеліп, экологиялық апаттарды тудыруы мүмкін. Су көздерінің ластануы, орман өрттері және биоәртүрліліктің жойылуы сияқты мәселелер де орын алады. Осылайша, жер сілкінісінің салдары тек бір реттік оқиғамен шектелмейді, ол ұзақ мерзімді және кешенді сипатта болады, бүкіл қоғамға әсер етеді. Сондықтан оған дайындық және қауіпсіздік шаралары өте маңызды.

Жер сілкінісіне Дайындық: Өміріңізді Қалай Қорғауға Болады?

Жер сілкінісі – күтпеген апат, бірақ оған дұрыс дайындалу арқылы қауіпсіздікті арттыруға және зардаптарды азайтуға болады. Дайындық – бұл тек қираудан сақтану ғана емес, сонымен қатар апаттан кейінгі өмірді қалпына келтіруге көмектесетін маңызды қадам. Ең алдымен, үйдегі қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету керек. Үйдегі ауыр жиһаздарды, сөрелерді және шкафтарды қабырғаға мықтап бекітіңіз. Теледидар, компьютер сияқты ауыр заттарды төменгі сөрелерге орналастырыңыз немесе оларды да бекітіңіз. Қабырғаға ілулі тұрған суреттер мен айналардың берік бекітілгеніне көз жеткізіңіз. Сондай-ақ, улы немесе тез тұтанатын заттарды қауіпсіз жерде, мысалы, едендегі жабық шкафта сақтау керек. Бұл заттар құлаған жағдайда өрт немесе химиялық ластану қаупін тудырмауы тиіс. Көптеген сарапшылар жер сілкінісі кезінде қауіпсіз “үшбұрыш” ережесін ұсынады: үстел, кереует сияқты берік заттардың жанына жатқанда, олар құлаған кезде қорғаныс кеңістігін жасайды. Дегенмен, қазіргі ресми ұсыныстарда “Төңкерілу, Жабылу, Ұстап Тұру” әдісі басымдыққа ие. Бұл әдіс құлаған заттардан қорғану үшін басты және мойынды жабуға бағытталған.

Төтенше жағдай жинағын дайындау – дайындықтың маңызды бөлігі. Бұл жинақ кем дегенде 72 сағат бойы өмір сүруге қажетті заттарды қамтуы керек. Оған ішетін су (бір адамға күніне кемінде 4 литр), консервіленген тағамдар, алғашқы медициналық көмек қобдишасы, батареямен жұмыс істейтін шам және радио, қосымша батареялар, ысқырық, маңызды құжаттардың көшірмелері, жылы киімдер мен көрпелер, жеке гигиеналық заттар кіруі тиіс. Егер үйде балалар немесе үй жануарлары болса, оларға арналған заттарды да қосуды ұмытпаңыз. Жинақты оңай қолжетімді жерде, мысалы, есіктің жанында немесе үстелдің астында сақтау керек.

Отбасылық жоспар құру да жер сілкінісіне дайындықтың ажырамас бөлігі болып табылады. Отбасы мүшелерімен бірге апат кезінде және одан кейін не істеу керектігін талқылаңыз. Әрбір адамның жауапкершілігін анықтаңыз. Кездесу орындарын белгілеңіз: біреуі үйден тыс жақын жерде (мысалы, көршінің ауласы), екіншісі алысырақ жерде (мысалы, мектеп немесе саябақ). Егер байланыс құралдары жұмыс істемесе, отбасы мүшелері бір-бірімен қалай байланысатынын алдын ала келісіп алыңыз. Отбасындағы балалар мен қарттарға ерекше назар аударып, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жолдарын қарастырыңыз. Жер сілкінісіне дайындық тұрақты процесс болуы керек. Жинақтың мазмұнын үнемі тексеріп, жаңартып отырыңыз. Отбасылық жоспарды қайталаңыз және оқу-жаттығулар өткізіңіз. Осылайша, сіз және сіздің отбасыңыз күтпеген жерден келген апатқа дайын болып, оның зардаптарын азайта аласыз.

Жер сілкінісі Кезіндегі Әрекеттер: Не Істеу Керек?

Жер сілкінісі кезіндегі дұрыс әрекеттер сіздің өміріңізді сақтап қалуы мүмкін. Паникаға берілмей, сабыр сақтап, алдын ала үйренген қауіпсіздік ережелерін қолдану өте маңызды. Ең басты ереже – “Төңкерілу, Жабылу, Ұстап Тұру” (Drop, Cover, Hold On). Бұл әдіс дүниежүзіндегі көптеген төтенше жағдай қызметтері ұсынатын стандартты әрекет болып табылады. Жер сілкінісі басталған кезде дереу еденге төңкеріліңіз. Басыңызды және мойыныңызды қолдарыңызбен жабыңыз. Содан кейін, берік үстелдің немесе басқа да ауыр жиһаздың астына кіріп, оны ұстап тұрыңыз. Егер айналада ондай заттар болмаса, ішкі қабырғаның немесе тіреуіш бағанның жанында отырып, басыңызды қолдарыңызбен жабыңыз. Бұл әрекет сізді құлаған заттардан, сынған әйнектерден және басқа да ұшқан нысандардан қорғайды. Терезелерден, сыртқы қабырғалардан, кітап сөрелерінен және ауыр жиһаздардан алыс болыңыз. Есік жақтаулары бұрынғыдай қауіпсіз жер болып саналмайды, себебі олар қазіргі заманғы құрылыстарда әлсіз болуы мүмкін.

Қауіпті жерлерден аулақ болу – жер сілкінісі кезіндегі тағы бір маңызды ереже. Лифтті пайдаланбаңыз, себебі электр қуаты өшіп қалуы мүмкін және сіз лифттің ішінде қалып қоюыңыз мүмкін. Ғимараттан шығуға тырыспаңыз, өйткені баспалдақтар мен есіктердің жанындағы кеңістік ең қауіпті болып табылады, ол жерде құлаған заттардан ауыр жарақат алу ықтималдығы жоғары. Жер сілкінісі кезінде діріл тоқтағанша, қауіпсіз жерде қалыңыз. Егер сіз төсекте болсаңыз, сол жерде қалыңыз, басыңызды жастықпен жабыңыз. Жарықтандыру құралдарынан және басқа да құлап кетуі мүмкін заттардан сақ болыңыз.

Егер сіз сыртта болсаңыз, ашық алаңға шығуға тырысыңыз, бірақ бұл кезде құлаған ғимараттардан, электр сымдарынан, ағаштардан және басқа да қауіпті нысандардан аулақ болыңыз. Жерге отырып, басыңызды және мойыныңызды қолдарыңызбен жабыңыз. Көлікте болсаңыз, мүмкіндігінше тез қауіпсіз жерге тоқтаңыз (көпірлерден, жол эстакадаларынан, тоннельдерден және биік ғимараттардан алыс), көлікте қалыңыз және діріл тоқтағанша күтіңіз. Көліктен шығуға тырыспаңыз, өйткені көлік іші сыртқа қарағанда әлдеқайда қауіпсіз. Жер сілкінісі кезіндегі әрекеттерді алдын ала жаттығу арқылы есте сақтау – сіздің және жақындарыңыздың өмірін сақтаудың кепілі. Үнемі дайын болыңыз және паникаға бой бермеңіз.

Жер сілкінісінен Кейінгі Әрекеттер: Қалпына Келтіру және Қауіпсіздік

Жер сілкінісінің негізгі дүмпуі аяқталғаннан кейін де қауіпті жағдайлар сақталуы мүмкін. Сондықтан жер сілкінісінен кейінгі әрекеттер де алдын ала ойластырылған және ұйымдастырылған болуы керек. Ең алдымен, өзіңіздің және айналаңыздағы адамдардың жағдайын бағалаңыз. Егер сіз жарақат алған болсаңыз, мүмкіндігінше өзіңізге алғашқы көмек көрсетіңіз немесе басқалардан көмек сұраңыз. Егер сіз қауіпсіз жерде болсаңыз, асығыс әрекеттер жасамаңыз. Қоршаған ортаны мұқият тексеріңіз: газдың иісі, электр сымдарының үзілуі, ғимараттардың зақымдануы сияқты қауіптерге назар аударыңыз. Егер газдың иісін сезсеңіз, терезелерді ашып, үйден шығыңыз және газ қызметін хабардар етіңіз. Электр қуатын өшіріңіз, егер мүмкіндік болса, суды да жабыңыз. Радио немесе ұялы телефон арқылы жаңалықтарды және ресми хабарламаларды тыңдаңыз.

Қосымша дүмпулерден сақтану – жер сілкінісінен кейінгі ең маңызды мәселелердің бірі. Күшті жер сілкінісінен кейін бірнеше сағат немесе тіпті күндер бойы қосымша дүмпулер болуы мүмкін. Бұл дүмпулер ғимараттарды одан әрі қиратып, қауіпсіз емес құрылыстарды толығымен құлатуы мүмкін. Сондықтан, егер сіз қауіпті деп санасаңыз, ғимараттан шығып, ашық алаңға баруыңыз керек. Зақымдалған ғимараттарға кірмеңіз, өйткені олар қосымша дүмпулер кезінде құлап кетуі мүмкін. Құтқару қызметтерінің нұсқауларын мұқият орындаңыз. Құтқарушыларға кедергі жасамаңыз, егер сіз көмек көрсетуге үйретілмеген болсаңыз, кәсіпқойларға жол беріңіз.

Ақпараттық қауіпсіздік те өте маңызды. Жер сілкінісінен кейін әлеуметтік желілерде және басқа да ақпарат көздерінде жалған ақпараттың таралуы мүмкін. Ресми дереккөздерге ғана сеніңіз: төтенше жағдайлар қызметінің хабарламалары, ресми сайттар мен телеарналар. Отбасы мүшелерімен байланысуға тырысыңыз. Егер ұялы желілер жүктелген болса, SMS хабарламалар жіберуді немесе қысқа қоңыраулар шалуды ұмытпаңыз. Төтенше жағдай жинағын пайдаланып, су мен тамақты үнемдеңіз. Егер сіз үйіңізден эвакуациялануға мәжбүр болсаңыз, үй жануарларыңызды ұмытпаңыз және оларды өзіңізбен бірге алып жүруге тырысыңыз. Қоғамдастықпен бірлесе отырып, қиыншылықты жеңуге болады. Көршілерге көмектесіңіз, әсіресе қарттарға, балаларға және мүгедектерге. Жер сілкінісінен кейінгі кезең ұзақ және қиын болуы мүмкін, бірақ дұрыс әрекеттер мен өзара қолдау арқылы біз бұл сынақты жеңе аламыз.

Қазақстандағы Жер Сілкінісі: Аймақтық Ерекшеліктер

Қазақстан – сейсмикалық белсенді аймақтарға жататын ел, әсіресе оның оңтүстік-шығыс бөлігі. Бұл аймақ, соның ішінде Алматы қаласы мен оның маңы, Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік бөлігінде орналасқандықтан, үлкен сейсмикалық қауіпке ұшырайды. Тарихта Алматы бірнеше рет жойқын жер сілкіністерін басынан өткерген, олардың ішінде 1887 жылғы Верный жер сілкінісі және 1911 жылғы Кемин жер сілкінісі ерекше атап өтіледі. Бұл жер сілкіністері қаланың инфрақұрылымына үлкен зиян келтіріп, мыңдаған адамдардың өмірін қиды. Алматы аймағының сейсмикалық белсенділігі Орталық Азиядағы тектоникалық плиталардың, атап айтқанда Еуразиялық және Үнді-Австралиялық плиталардың соқтығысуымен байланысты. Бұл плиталардың қозғалысы жер қабығында үлкен кернеулер тудырады, олар мезгіл-мезгіл жер сілкіністері арқылы босап отырады. Сейсмологтар Алматыда 7-9 балдық жер сілкінісінің болу ықтималдығын жоғары бағалайды, сондықтан қала тұрғындары мен билік үшін бұл мәселе әрқашан өзекті болып қала береді.

Қазақстан үкіметі жер сілкінісі қаупін азайту және халықты қорғау бойынша бірқатар бағдарламалар мен шараларды жүзеге асыруда. Құрылыс нормалары мен ережелері үнемі қайта қаралып, күшейтілуде. Жаңа ғимараттар сейсмикалық тұрақтылық талаптарына сәйкес салынуы тиіс, ал ескі ғимараттарды күшейту жұмыстары жүргізілуде. Төтенше жағдайлар министрлігі халыққа арналған нұсқаулықтарды, оқу-жаттығуларды және ақпараттық науқандарды үнемі өткізіп отырады. Бұл шаралар жер сілкінісі кезіндегі дұрыс әрекеттерді үйретуге және апатқа дайындықты арттыруға бағытталған. Мектептерде, жұмыс орындарында және тұрғын үйлерде эвакуация жоспарлары мен жиындарды өткізу міндеттелген. Сондай-ақ, халыққа төтенше жағдай жинақтарын дайындаудың маңыздылығы түсіндіріледі.

Сейсмологиялық зерттеулер де белсенді жүргізілуде. Қазақстандағы сейсмикалық мониторинг жүйесі жаңартылып, жаңа технологиялар енгізілуде. Бұл жер сілкіністерін болжау және олардың ықтимал қаупін бағалау үшін маңызды. Дегенмен, қазіргі ғылым жер сілкінісінің нақты уақытын дәл болжай алмайды, сондықтан дайындық пен алдын алу шаралары басты назарда болуы тиіс. Жергілікті билік органдары мен азаматтық қорғаныс қызметтері халықты апат кезінде қалай әрекет ету керектігі туралы үнемі хабардар етіп, оқу-жаттығулар ұйымдастырады. Әрбір қазақстандық, әсіресе сейсмикалық қауіпті аймақтарда тұратындар, бұл нұсқауларды біліп, оларды өмірде қолдануға дайын болуы қажет. Тек осылай ғана біз жер сілкінісінің зардаптарын азайтып, халқымыздың қауіпсіздігін қамтамасыз ете аламыз.